دکتر امین کیوان؛ پدر علم شیلات ایران | محققی که هنگام سخنرانی در روز پژوهش درگذشت

به گزارش خبرگزاری علم و فناوری از گیلان؛‌ دکتر امین کیوان در سال 1308 در آستارای گیلان متولد شد. پدرش اصالتا لنکرانی بود و به علت آشنایی با زبان روسی به استخدام شیلات درآمد. در جریان جنگ های 13ساله ایران و روس در زمان فتحعلی شاه قاجار و سقوط برخی شهرها، خانواده پدری دکتر کیوان به گیلان عزیمت نمودند. دکتر امین نوه دختری قربانعلی خان بلندبخش بود. قربانعلی خان از آزادیخواهان بنام گیلانی است.

تحصیلات

دکتر امین کیوان تحصیلات ابتدایی و نیمی از تحصیلات متوسطه خود را در بندر انزلی گذراند و رتبه اول را در دبیرستان فردوسی این شهر کسب نمود. سال چهارم متوسطه به دبیرستان نظام رفت و در پنجم متوسطه سرگروهبان کل و ارشد شبانه‌روزی این دبیرستان شد. در ششم متوسطه، رشته طبیعی را انتخاب نمود و با تشکیل رشته ماهی شناسی و شیلات به دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران پیوست. ابتدا به دلیل ممنوعیت نظامیان در شرکت در کنکور به‌ناچار وارد دانشکده افسری شد، ولی دل از دریا برنداشت. در دانشکده افسری پس از طی شرایط سخت انضباطی سه‌ماهه با نظر فرماندهان در کنکور دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران شرکت نمود و درنهایت با موضوع طبقه‌بندی زیست شناسی ماهیان مولد خاویاری دریای مازندران و تکنولوژی آن، با درجه ممتاز دکترای حرفه‌ای خود را به پایان برد و به دلیل عدم امکان تحصیل در این رشته در کشور مجبور به ترک وطن شد. در ارتش حائز رتبه اول برای اعزام به کشور فرانسه برای گذراندن دوره تخصصی علوم آزمایشگاهی تشخیص طبی گردید. تصمیم گرفت در رشته بیولوژی دریا و شیلات نیز ادامه تحصیل دهد که به دلیل نبود ارز توسط دولت تا مدت سه سال موفق به عزیمت نگردید تا این‌که در سال ۱۳۳۵ مسئولیت ریاست آزمایشگاه و بازرسی بهداشتی مواد غذایی نیروی دریایی شمال را در بندر انزلی پذیرفت. در سال ۱۳۴۲ پس از دریافت دکتری تخصصی ماهی شناسی با گرایش ایمونولوژی و خون شناسی از دانشگاه پاریس و نیز تخصص علوم آزمایشگاهی از انستیتو پاستور دانشکده پزشکی پاریس به کشور بازگشت و مسئولیت تحقیقاتی را در آزمایشگاه کنترل مواد غذایی ارتش بر عهده گرفت. از سال ۱۳۴۹ بنا به درخواست نیروی دریایی به‌عنوان رئیس آزمایشگاه مرکزی، آزمایشگاه‌های تشخیص طبی بهداری در شمال و جنوب کشور را ایجاد و فعال نمود. سال ۱۳۵۸ ریاست بیمارستان مرکزی و با اوج‌گیری جنگ ایران و عراق سرپرستی بهداری نیروی دریایی را بر عهده گرفت و در سال ۱۳۶۲ در کمال افتخار به خدمات نظامی خود با درجه ناخدا یکمی (سرهنگی) پایان داد.

دارای 4مدرک دکترا

دكتر كيوان داراي چهار مدرك دكتري است. این مدارک در رشته‌هاي  شناسي و شيلات (گرايش ماهيان خاوياري از دانشكدة دامپزشكي تهران)، ميكرو ب‌شناسي (دانشگاه پير و ماري كوري و انستيتو پزشكي پاستور)،  ماهي‌شناسي (سوربن فرانسه) و بيوتكنولوژي دريايي (دكتراي دولتي دتا پاريس) بود.

دریافت نشان دانش

دکتر کیوان تحقیقات خود را با نشر نتایج تحقیقاتی در خصوص «برنج شناسی و طرز بازرسی برنج» ادامه داد و به دلیل جلوگیری از خسارات اقتصادی که هر ساله در این خصوص به ارتش کشور وارد می شد موفق به دریافت "نشان دانش" گردید. نشان دانش در دوره پهلوی جایگزین نشان علمی دوره قاجار شد. این نشان از جنس نقره و دارای طراحی ستاره ای شکل با هشت پَر بود. در مرکز آن تاج پهلوی به رنگ طلایی در زمینه ای با مینای آبی دیده می شد. اطراف قسمت مرکزی آن شاخه های زیتون قرار گرفته بود. قطر این نشان ۵۳ میلیمتر و دارای روبانی با دو نوار سرخ و یک نوار سفیدرنگ بود که به‌طور متناوب قرار گرفته بودند. براساس ماده ۷ آیین‌نامه اعطای نشان‌های دولتی، نشان «دانش» به افرادی اعطا می‌شد که به جهتی از جهات ذیل در ارتقای سطح علمی کشور تلاش چشمگیر و کم سابقه داشته باشند:

   الف) ارائه تألیفات و آثار ارزشمند علمی

   ب) تلاش و خدمت صادقانه در جهت ارتقای سطح علمی دانش‌پژوهان از طریق تدریس در دانشگاه‌های کشور

دریافت نشان ابن سینا و نشان رازی

دکتر کیوان روش های میکروب شناسی را در کارخانجات کنسرو ترویج نمود و کارخانه پایلوت کنسرو سازی را برای مواقع جنگی طراحی و تاسیس نمود که منجر به دریافت نشان ابن سینا و رازی گردید. نشان و مدال ابن سینا همانند نشان رازی، ویژه کادر پزشکی و علمی سازمان‌های بهداری ارتش شاهنشاهی بود و طبق آیین‌نامه با احراز شرایطی خاص که مورد تأیید شورای عالی بهداری ارتش شاهنشاهی واقع می‌گردید، به کسانی اعطاء می‌شد که لااقل دارای دیپلم دکترا در یکی از رشته‌های پزشکی، دندان‌پزشکی، داروسازی، دامپزشکی یا علوم وابسته به پزشکی بودند.  این نشان دارای یک نوع و سه درجه می‌باشد:

درجه یک: این نشان به کسانی اعطاء می‌گردید که خدمات برجسته ای به پیشرفت فنّ پزشکی ارتشی یا خاموش کردن اپیدمی‌های شدید از خود نشان داده و در فن خود، ابراز لیاقت کامل می‌نمودند یا در سوانح جنگی، اقدامات مجدّانه در مورد نجات بیماران نموده یا لااقل پنج سال سمت رئیس بخش یا رئیس بهداری یگان مستقلی را عهده‌دار بوده و ده سال نیز سابقه خدمت در ارتش را داشتند. روی این نشان ستاره ای شکل مطلای از جنس نقره: دایره وسط: «ابوعلی سینا» با حروف نقره ای بر روی زمینه ای مینادار و ارغوانی رنگ؛ دور دایره وسط: دو شاخ برگ هلالی شکل زیتون با میناکاری سبزرنگ که قسمت بالای آن باز و در پایین به یکدیگر متصل شده‌اند؛ اطراف: پنج پرّه (مثلثی شکل) میناکاری شده ارغوانی رنگ؛ فضای بین پره‌ها: پنج نیلوفر آبی هخامنشی مطلا، آمده‌است.

روبان ابریشمی نشان از نواری با نه خط عمودی مساوی به رنگ‌های ارغوانی و زرد تشکل شده و روی روبان، علامت پزشکی (مار و جام) طلایی رنگ نصب شده‌است.

درجه دو:این نشان به کسانی اعطاء می‌گردید که در عملیات رزمی داخلی یا جنگ‌های خارجی، خدمات برجسته فنی و بهداشتی انجام داده یا فعالیت‌های علمی آنان در بالابردن سطح بهداشت افراد ارتش شاهنشاهی، مفید بود. روی این نشان ستاره ای شکل از جنس نقره: دایره وسط: «ابوعلی سینا» با حروف نقره ای بر روی زمینه ای مینادار و ارغوانی رنگ؛ دور دایره وسط: دو شاخ برگ هلالی شکل زیتون با میناکاری سبزرنگ که قسمت بالای آن باز و در پایین به یکدیگر متصل شده‌اند؛ اطراف: پنج پرّه (مثلثی شکل) میناکاری شده ارغوانی رنگ؛ فضای بین پره‌ها: پنج نیلوفر آبی هخامنشی نقره ای رنگ، آمده‌است. روبان ابریشمی نشان از نواری با نه خط عمودی مساوی به رنگ‌های ارغوانی و زرد تشکل شده و روی روبان، علامت پزشکی (مار و جام) نقره ای رنگ نصب شده‌است.

درجه سه: این نشان به کسانی اعطاء می‌گردید که خدماتشان مورد رضایت کامل فرماندهان (رؤسا) بود یا اقدام به ترجمه کتب و مقالات پزشکی نموده بودند؛ همچنین به پرستارانی که دارای دیپلم عالی پرستاری بوده و لااقل سابقه پنج سال خدمت پرستاری در بیمارستان‌ها و یگان‌های ارتش شاهنشاهی داشتند. روی این نشان ستاره ای شکل از جنس فولاد: دایره وسط: «ابوعلی سینا» با حروف نقره ای بر روی زمینه ای مینادار و ارغوانی رنگ؛ دور دایره وسط: دو شاخ برگ هلالی شکل زیتون با میناکاری سبزرنگ که قسمت بالای آن باز و در پایین به یکدیگر متصل شده‌اند؛ اطراف: پنج پرّه (مثلثی شکل) میناکاری شده ارغوانی رنگ؛ فضای بین پره‌ها: پنج نیلوفر آبی هخامنشی فولادی رنگ، آمده‌است. روبان ابریشمی نشان از نواری با نه خط عمودی مساوی به رنگ‌های ارغوانی و زرد تشکل شده و روی روبان، علامت پزشکی (مار و جام) فولادی رنگ نصب شده‌است.

راه اندازی آزمایشگاه های تشخیص طبی بهداری در شمال و جنوب کشور

از سال ۱۳۴۹ بنا به درخواست نیروی دریایی به عنوان رئیس آزمایشگاه مرکزی، آزمایشگاه های تشخیص طبی بهداری در شمال و جنوب کشور را ایجاد و فعال نمود. سال ۱۳۵۸ ریاست بیمارستان مرکزی و با اوجگیری جنگ تحمیلی ایران و عراق سرپرستی بهداری نیروی دریایی را بر عهده گرفت و در سال ۱۳۶۲ در کمال افتخار به خدمات نظامی خود در لوای خدمات انسانی پایان داد.

مشاور عالی فنی شرکت شیلات جنوب

او همزمان با فعالیت هایش در ارتش به عنوان مشاور عالی فنی شرکت شیلات جنوب از سال ۱۳۴۲ در این شرکت تا سال ۱۳۵۲ خدمت نمود و تا سال ۱۳۵۸ به عنوان مدیر امور صید و ناوگان صیادی و به عنوان عضو فنی هیات مدیره و معاون تحقیقاتی و فنی شرکت شیلات جنوب به کار خود ادامه داد و به نوعی پایه های شیلات جنوب کشور را بنیان نهاد.

خدمات علمی

ایشان علاوه بر منشا خدمات پایه در امور نظامی، پزشکی و امور تحقیقاتی در عرصه علوم و صنایع غذایی که تربیت و پرورش شاگردان زیادی را به همراه داشته است پایه گذار و هدایتگر سکان شیلات جنوب ایران، استاد محقق در دانشگاه تهران، مؤسس دپارتمان ماهی شناسی و صنایع شیلاتی در دانشکده علوم تغذیه انستیتو خوار و بار و تغذیه ایران (در دانشگاه شهید بهشتی فعلی)، مشاور عالی در موضوعات کلان شیلاتی و بنیانگذار و راهگشای رشته های شیلات کشور بالاخص در ایجاد نخستین رشته شیلات در دانشگاه آزاد اسلامی واحد شرق گیلان در لاهیجان در سال ۱۳۶۸ و سکانداری رشته شیلات در واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی و اشاعه و پشتیبانی آن در اقصی نقاط کشور بوده است. وی نخستین کسی بود که پرورش میگو را در کشور معرفی کرد.

مولف نخستین آئین نامه صید ماهی در آبهای جنوب

تهیه طرح های متعدد از جمله تهیه نخستین آئین نامه صید ماهی در آبهای جنوب، ایجاد ناوگان صید میگو در شیلات جنوب، ایجاد انستیتوی تحقیقاتی علمی و فنی ماهیگیری شیلات جنوب، نماینده ایران در کمیته های فنی سازمان خوار و بار کشاورزی (فائو) در موضوعات شیلاتی آبهای جنوب، مشارکت در تهیه کتاب طبقه بندی ماهیان خلیج فارس و دریای عمان با کمک فائو و نگارش، تدوین و هدایت کتب، مقالات و پایان نامه های متعدد در سطح کشور و مهم تر، تلفیق علم و تجربه وافر در علوم مرتبط در جهت هدایت متخصصین و کمک به توسعه کشور و رفاه مردم تنها بخشی از خدمات این انسان برجسته بوده است. تحقیقات ایشان در تعیین گروه خونی برخی ماهیان و تعیین نژاد آبزیان در عرصه بین المللی از افتخارات کشور و شاگردان این فقید سعید محسوب می شود.

طراح اولین پایگاه تحقیقاتی علوم شیلاتی

دکتر امین کیوان، از نوابغ علوم شیلاتی، طرح اولین پایگاه تحقیقاتی علوم شیلاتی را در سال 1375 ارائه کرد به همین منظور دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان، زمینی را که متناسب با نیازهای اصلی طرح بود به مساحت حدود 1/7 هکتار از طریق سازمان منابع طبیعی و اشخاص در منطقه ی چمخاله تحت پوشش در آورد. بر این اساس کارگاه ها و آزمایشگاه های تحقیقاتی برای گرایش های اصلی شیلات شامل بهداشت و بیماریهای آبزیان، بیوتکنولوژی آبزیان، آب شناسی و آلودگیهای آب، تغذیه و فراورده های شیلاتی ،فیزیولوژی آبزیان و تکثیر و پرورش آبزیان  پیش بینی و راه اندازی شد. در حال حاضراساتید و  دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد شیلات دانشگاه آزاد اسلامی کارورزی، طرح های تحقیقاتی ،پروژه ها و پایان نامه های تحصیلی خود را در این مرکز انجام می دهند که حاصل آن ها مقالات علمی و ایجاد راهکارهای عملی  جهت حل مشکلات و پاسخ به پرسش های موجود در این رشته است. نگاه عمیق و ژرف پروفسور کیوان در جذب دانشجویان خارجی به‌صورت پژوهش‌محور برای مرکز و ورود به مرحله تولید و ساخت ملزومات صید و صیادی و ارزش افزوده روی فرآورده‌های شیلاتی مانند کنسروسازی، ماریناسازی و ... و انجام پروژه‌ها و طرح‌های تحقیقاتی بر مبنای دانش‌افزایی و حصول نتایج پژوهش‌ها و به‌کارگیری از آنها، جزئی از مأموریت‌های این مرکز در نظر گرفته شده بود.

تالیفات

این محقق دارای آثار و کتابهای دانشگاهی ارزنده ای در زمینه شیلات و آبزیان می باشد که از جمله آنها می توان به کتاب نفیس «ماهیان خاویاری» اشاره کرد. نویسنده در این کتاب ابعاد مختلف فعالیت اقتصادی تولید و صدور خاویار را تشریح نموده چگونگی زیست انواع ماهیان خاویاری را بازگو می‌نماید. عناوین فصل‌های کتاب عبارت‌اند از چگونگی پیدایش و تکامل خانواده ماهیان خاویاری (تاس ماهیان)، رده‌بندی ماهیان خاویاری، پراکنش جغرافیایی و زیست‌گاه‌های ماهیان خاویاری، دریای خزر زیست‌گاه مطلوب ماهیان خاویاری، بهره‌برداری، تکثیر مصنوعی و پرورش ماهیان خاویاری، خاویار، ترکیبات و خواص خاویار، خاویار مصنوعی، وضعیت فعلی و آینده زندگی ماهیان خاویاری و تولید خاویار در جهان.وی صدها مقاله علمی تالیف کرد و در کنفرانس های بین المللی متعددی شرکت کرد.

از جمله مقالات وی می توان به "ریخت شناسی و ساختار جمعیتی ماهی گل آذین (Atherina boyeri) در سواحل جنوبی دریای خزر (ساحل انزلی)" اشاره کرد. این بررسی از تیر ماه تا مهر ماه 1380 و در منطقه مطالعاتی کلویر و طالب آباد ساحل انزلی انجام شد. نمونه ها به صورت ماهانه و با پره ریز چشم صید شدند و سپس در فرمالین 5 درصد تثبیت و مطابق منابع علمی مورد بررسی قرار گرفتند. هدف از این بررسی دستیابی به ویژگیهای ریخت شناسی و ساختار جمعیتی ماهی گل آذین در ساحل انزلی بود. نتایج این بررسی نشان داد که میانگین فلسهای روی خط جانبی 47، شعاعهای سخت باله پشتی اول 8، شعاعهای منشعب باله پشتی دوم 12، شعاعهای منشعب باله مخرجی 13، مهره های بدن 46، خارهای آبششی 34 و شعاعهای آبششی 5 عدد می باشند. همچنین میانگین نسبتهای طول سر 23، ارتفاع سر 14، فاصله بین چشمی 5، طول پس چشمی 7، ارتفاع بیشینه 14 و کمینه بدن 5، طول ساقه دمی 05/19، طول باله پشتی اول 7 و دوم 12، طول باله های سینه ای 14 و باله های شکمی 11، و فاصله بین باله های سینه ای – شکمی 43، فاصله باله های شکمی – مخرجی 24، فاصله پیش پشتی 43 و پس پشتی 20 میلی متر بود. بین نرها و ماده ها دو فاکتور شمارشی و یک فاکتور ریخت شناسی دارای اختلاف معنی دار بود. بررسی ساختار جمعیتی ماهی گل آذین نشان داد که دامنه سنی ماهیان یک تا سه ساله با میانگین 70/1 ساله بوده است. بین طول کل و وزن بدن معادله W=0.000006148(T)3.02 برقرار بوده است. بطور کلی نسبت جنسی ماهیان بررسی شده 53 درصد ماده و 47 درصد نر تعیین گردید.

"بررسی مورفومتریک - مریستیک ماهی سیاه کولی خزری (Vimba vimba persa) کوچگر به سفید رود" یکی دیگر از مقالات دکتر کیوان است. این بررسی در قالب پروژه مطالعه تکثیر طبیعی ماهیان رودکوچ اقتصادی دریای خزر در سفیدرود از آذرماه 1378 تا دی ماه 1379 انجام شد و نتایج نشان داد که این ماهیان (149 عدد) دارای میانگین طول کل 31.6 ± 171.2 میلی متر، وزن 19.7 ± 62.9 گرم و سن 3.49±0.9 سال می باشند. میانگین تعداد فلسهای روی خط جانبی 1.8 ± 50.83 عدد، شعاعهای منشعب باله پشتی 0.2 ± 7.96 عدد و در باله مخرجی 1.0 ± 17.58 عدد تعیین شد. میانگین طول سر 1.9 ± 24.47 میلی متر، قطر چشم 0.4 ± 6.10 میلی متر، بیشترین ارتفاع بدن 1.4 ± 26.17 میلی متر، ارتفاع و طول باله پشتی بترتیب 1.5 ± 20.22 و 0.8 ± 10.96 میلی متر، ارتفاع و طول باله مخرجی بترتیب 0.8 ± 12.66 و 1.5 ± 18.17 میلی متر، طول باله های سینه ای 1.2 ± 18.17 و باله شکمی 1.1 ± 14.97 میلی متر، فاصله باله های سینه ای - شکمی 1.7 ± 24.18 و شکمی - مخرجی 1.5 ± 20.00 میلی متر و طول پیش پشتی 1.7 ± 52.21 درصد طول استاندارد بدن بدست آمد. مولدین و بچه ماهیان در 2 عامل مریستیک و 15 عامل مورفومتریک و مولدین نر و ماده در 16 ویژگی مورفومتریک ( بویژه ارتفاع بدن، طول باله های پشتی، سینه ای، شکمی و مخرجی) تفاوت داشتند. همچنین از نظر ظاهری، نرهای بالغ دارای دانه های مرواریدی روی سر و بدن بوده و رنگ بدن آنها تیره تر و باله های شکمی و مخرجی نارنجی تر می باشند.

درگذشت در روز پژوهش

دكتر امين كيوان، استاد و محقق دانشگاه پس از سال‌هاتلاش و كوشش جهت توسعه علوم شيلاتي و تربيت نخبگان فراوان در اين عرصه صبح 24 امین روز از آذر ماه ۱۳۸۶ در آستانه روز پژوهش و در سن 79 سالگي، در حالی که در كنفرانس مطالعه تالاب‌ها و آب‌هاي داخلي شمال كشور در انزلي، شهر کودکی هایش، در حال سخنرانی بود درگذشت. پیکر شادروان کیوان پس از تشییع در بندرانزلی، به امامزاده هاشم منتقل و در قلعه فرهیختگان به خاک سپرده شد.

پدری دلسوز، استادی زبده،‌دانشمندی میهن دوست

علی ابوالحسنی، کارشناس ارشد مهندسی شیلات و از شاگردان دکتر کیوان درباره ایشان می گوید: هربار که یکی از دانشجویان با وی درباره پیشرفت علمی در خارج از کشور و موقعیت علمی و شغلی آن سوی آب ها سخن می گفت آن ها را به کسب علم تشویق می کرد اما تاکید داشت که علم و تجربه تان باید به درد مردم کشورخودتان بخورد.

وی با اشاره به اینکه استاد کیوان همواره بر میهن دوستی و تلاش برای توسعه ایران تاکید می کرد می افزاید: خودشان همواره در همین مسیر گام برداشتند. آن قدر غرق در آموختن بودند که گاهی از خودمان خجالت می کشیدیم که اوقات فراغتمان را به بطالت می گذرانیم و دکتر کیوان با آن سطح از بارعلمی همچنان دنبال کسب دانش اند.

ابوالحسنی با تاکید براینکه دکتر کیوان همواره با آغوش باز آماده آموختن به نسل های جدید بود اظهار می دارد: کسانی که با ایشان مقاله یا پایان نامه می نوشتند خیالشان راحت بود که دکتر از خودشان پیگیرتر ماجراست. از طرفی آنقدر افق های جدید علمی به روی دانشجویان باز می کردند که لحظه ای بیکارشان نمی گذاشتند. پدرانه پیگیر آموزش بودند و هیچ خاطره ای از اینکه سرسری از مساله ای بگذرند یا به حد کافی برای دانشجویی وقت نگذارند به خاطر نداریم.

وی با اشاره به درگذشت دکتر کیوان در روز پژوهش می گوید: چنین وفاتی برازنده ایشان بود. کسی که تمام عمر برای آموختن کوشیده بود و دنیا تمام قد به احترام دانشش ایستاده بود شایسته بود نامش در روز پژوهش ماندگار شود و چه درگذشتی با شکوه تر از اینکه استادی در حین سخنرانی به دیدار پروردگارش بشتابد.